İslamiyet Öncesi ve Sonrası Araplarda Evlenme Çeşitliği

Araplar

Niye çocuk yaşta kızları evlendiriyor?

Niye erkek ve kız arasındaki yaş farkı uçurum?

Niye Cahiliye döneminde kızları öldürüyorlardı?

Cahiliye ve İslam döneminde kaç çeşit evlendirme yöntemi vardı?

Bunları hangi ülkelerde veya o ülkelerin hangi sınıflarında uygulanıyordu?

Bu yazı derlerken edindiğim izlenimim

O dönemin coğrafi koşullar bunu zorunlu kılmış gibi

Ama o koşullar düzelmesine rağmen erkekler ve buna alet olan aileler

Bu işten hala vazgeçememişler 

Bir yerde "Talep" varsa

O yerde "Arz" da oluşuyor

Tarık Başçıl _ 10 Haziran 2023

Arapların genel tarihi, İslam öncesi Cahiliye adını verdikleri dönem

Bir de İslam sonrası Müslümanlık dönemi olmak üzere iki ayrı şekilde değerlendirilebilir
Evlilik sistemleri ve akitleri de buna göre değişim gösterir

Arapların ve benzer kavimlerin sosyal yaşamları geniş ve büyük aileler üzerine kuruludur
Bu tip aileler büyüklüklerine göre aşiret ya da kabile olarak tanımlanabilir
Kabileleri ayakta tutan sahip oldukları erkek sayısıydı

Erkek üyelerin savaşçı karakterleri kabilelerin gücünü gösteriyordu
Bir kabilede erkekten daha çok kadın olması ya da yarı yarıya olmaları o kabilenin güçsüzlüğünü işaret ederdi

Bu yüzden aşırı kız çocuk sahibi olan aileler onlardan kurtulmak için bir şekilde elden çıkartmak ya da öldürmek yolunu seçerlerdi

Cahiliye dönemindeki kız çocuklarının öldürülmesi ya da kurban edilmesinin sebepleri bu konuya dayanıyordu

Kabileler ayrıca güvenliklerini diğer kabilelerle akraba olma yolunu seçerek yaparlardı

Bir kabile başka bir kabile ile savaşma durumunda ona akraba sayılan diğer kabile yardıma koşmak zorundaydı

Bu yüzden akrabalık bağları çok önemliydi

Akrabalık bağlarını oluşturmanın tek yolu ise kız alıp vermek yani karşılıklı evlenmek yolu ile gerçekleşirdi

Bir kabilenin gençleri başka bir kabilenin genç kızları ile evlenmesi normal bir evlenme yolu olarak kabul edilir

Ancak bunun yanında bir kabiledeki fazla kızları başka bir kabilenin reisi ya da reisin oğlu ile evlendirilmesi güven açısından önemli bir yöntem olurdu

Bu yüzden küçük kız çocuklarının yaşlı kabile reisleri ile evlendirilmesinde bir sakınca görülmemekteydi

Bu durumda kız çocukları ya da dul genç kadınlar evlilik yöntemlerinde uygun bir değişim aracı olarak kullanılmış olmaktaydı

Arapların İslamiyet’e geçişleri ile kabilelerdeki fazla sayıdaki kız çocuklarının öldürülmesi ortadan kalkmış oldu ancak evlilik yolu kapanmamıştı

Yüzlerce yıldır süren bir geleneğin bir anda ortadan kalkmasının olanağı yoktu

Bundan dolayı Hz. Muhammed ve arkadaşları arasında sıkı ilişkinin ve akrabalığın güvene dayalı olarak gelişmesi için karşılıklı kız alıp verme uygulamasına geçildi

İslamiyet’te Hz. Muhammed dışındaki Müslümanların evliliklerinde 4 kadın ile sınırlama getirilmişti

Hz. Muhammed için böyle bir sınırlama yoktu

Hz. Muhammed’in akrabalık oluşturmak amacıyla yaptığı evlilikler;

Hz. Ebu Bekir’in küçük yaştaki kızı Aişe

Hz. Ömer’in Uhud savaşında ölen damadı Huneyse’den dul kalmış 21 yaşındaki kızı Hafsa

Ebu Süfyan’ın 30 yaşındaki kızı Ümmü Habibe ile olanlardır

Bunun yanında Hz. Ömer de peygamber ile akraba olmak adına kızı Fatima’yı ondan istemesine rağmen Hz. Muhammed Fatima’yı Hz. Ali’ye söz verdiğini söyleyerek talebi geri çevirmişti

Yine de bundan yılmayan Hz. Ömer, Hz. Muhammed’in vefatı sonrasında 

Hz. Ali ve Fatima’dan Hz. Muhammed ile kan bağı yoluyla akraba olmak için kızları (Hz. Muhammed’in torununu) Ümmü Gülsüm’i Hz. Ali’den istemişti

Hz. Ali, Ümmü Gülsüm’ü henüz ergen olmadığını ama ergen olduktan sonra onu kardeşi Cafer’in oğluna vereceğini söyleyerek talebi geri çevirmesine rağmen dönemin Halifesi olan Hz. Ömer Ümmü Gülsüm ile henüz 11 yaşındayken evlenmişti

Hz. Ömer’in Ümmü Gülsüm’den olan kızı Rukiyye, babasının vefatından sonra amcası Cafer’in oğlu ile evlendi

Görüldüğü gibi diğer Arap halkında olduğu gibi, kutsal karakterlerde dahi akrabalık ilişkisi içinde kızlar ve kadınlar değişim aracı olarak kullanılmışlardı

Bu evliliklerde evlenme yöntemi genel olarak imam eşliğinde yapılan dilekler, temenniler ve verilen mehirlerle (Kadının evlenme sırasında isteyeceği değerli bir hediye, takı) sürdürülmekteydi

İmamın buradaki görevi birleşmenin Allah’ın huzurunda olmasını sağlamak ve buna şahitlik etmek içindi

Nikah kıyılacak yer ile ilgili özel bir şart uygulanmamaktadır

Bazı durumlarda kutsallığından dolayı camide kıyılabileceği gibi evde ya da özel bir yerde de kıyılabiliyordu
İslam’da dini nikah öncesi şartların tamam olması gerekir

En büyük şart İslami tarzda bir nikah için her iki tarafın da Müslüman olması gerekiyordu

Farklı dinden biri varsa Müslüman olmak zorundadır

En az 2 tane de şahit olması şartı vardır

Nikahın kıyılmasına evlenecek kişilerin, anne ve babalarının ve şahitlerin isimlerini bir kâğıda yazmasıyla başlanır

Kadına mehir hakkını kullanmak isteyip istemediği sorulur

Kadın mehir talep ederse bu kez erkeğin bu mehiri ödemeyi kabul edip etmediği sorulur

Erkek onaylarsa kurandan ilgili ayetler ve hadisler okunur

Ardından önce kadına sonra da erkeğe 3 kez eşini kabul edip etmediğini sorar

Alınan olumlu 3’er cevaptan sonra nikah duası okunur ve tören sonlanır

İslam dininde boşanmak olanaksız olmamakla erkek açısından çok kolay ama kadın açısından oldukça zordur

Erkek için 3 kez “Boş ol” denmesi boşanmanın sonuçlanması anlamına gelir

Kadının da erkeğinden boşanma hakkı olmasına rağmen bunun çok farklı şartlara bağlanması neredeyse bunu olanaksız hale getirmektedir

Öncelikle sağlıklı olan erkeğin karısına kendisini boşama hakkını vermesi gerekir

Üstelik kadın kocasına “Seni boşadım” derse boşanma gerçekleşemez ancak “Kendimi senden boşadım” derse o zaman boşanma gerçekleşebilir

Yukarıda anlatılan normal evliliğin dışında hem Cahiliye döneminden kalan hem de İslamiyet döneminde uygulamaya koyulan başka çeşitli evlilik sözleşmeleri gündeme getirilmiştir

İslamiyet öncesinde limitsiz sayıda kadınla evlenebilen ve istedikleri cariyelerle (Köle kadınlar) ilişkiye girebilen Arap erkekleri

İslamiyet sonrasında eş sayıları 4’e indirilince bir süre dini kural gereği saygı duydular

Fakat arzular ve istekler baskın çıkınca değişik çözüm yolları aramaya başladılar

1. Mut’a Nikahı (Nikah-ı Muta)
İslamiyet sonrasında alışkanlıklarından kurtulamayan Arap erkeklerinin hiç olmazsa zina işlememeleri için Hz. Muhammed Mut’a nikahına izin vermişti

Amaç Arap erkeklerinin istedikleri eşi buluncaya kadar cinsel ihtiyaçlarını giderebilmeleriydi

Ancak bu durum gönül eğlendirme şeklinde abartılarak suiistimal edilmesinden sonra Mut’a nikahı kesin olmak üzere yasaklandı

Günümüzde Sünniliğin 4 mezhebinde de kesinlikle haram kabul edilen Mut’a nikahı, Şiiler ve Rafıziler arasında yaygınlaşmaktan geri kalmadı

Şiiler özellikle Nisa suresinin 24. Ayetindeki muta kökünden gelen

Türkçe karşılığı “Faydalanmak”, “Zevk almak” olan “İstimta” kelimesini öne sürerek Mut’a nikahının geçerli olduğunu savunuyorlar

Şii fıkhında geçerli olan Mut’a nikahı İran kanunlarında da geçerli ve oldukça yaygın olarak kullanılıyor.

Mut’a nikahı kıyılabilmesi için erkeğin değil ama kadının bekar veya dul yani nikahlı olmaması gerekiyor

Hatta daha önceden nikahlı ise boşanmadan sonra en az 3 ay geçmesi gerekiyor

Bunun sebebi olası bir hamilelik durumunun kuşkulu olmaması içindir

Mut’a nikahı yapmak isteyen erkek, kadına ne kadar süre için mutalanmak istiyorsa onu belirtiyor

Kadın da bu süre için bir bedel biçip aralarında pazarlık yapıyorlar

Antlaşma sağlanırsa şahit gerekmeksizin bir belgeyle mut’a nikahı kıyılmış oluyor

Mu’ta nikahı süresince normal karı koca ilişkisi içinde yaşıyorlar

Ancak genel olarak bu ilişki yalnızca cinsel aktivitelerde kalıyor

Mut’a nikahı olan kadın nikah süresi ne kadar olursa olsun mirastan hak talep edemiyor

İran gibi başka Şii mezhebine sahip ülkelerde de uygulanan Mut’a nikahı günümüz teknolojisinden de yararlanılarak internetten nikahlanabilme uygulamaları kullanılıyor

Bu amaçla hazırlanmış sitelerde (ya da Telegram üzerinden) ücreti karşılığı listedeki kadını seçip aylık nikah kıyabiliyor

Seçilen kadın “Mihr” adı altında ücretini alırken bu hizmeti gören uygulama sahipleri de “Danışmanlık” ücreti alıyorlar

Nikahların süresi 1 saat olabildiği gibi 1 yıl ya da ömürlük nikaha da çevrilebiliyor

2. Misyar Nikahı
Şii İran halkı kendi ihtiyaçlarına göre ilişki nikahları oluştururken 

Sünni Müslümanlar bu şansı değerlendiremiyorlardı

Bir süre sonra Sünni Müslümanlar arasında bir grup nikah çeşitleri çıkmaya başladı

Dönem dönem bölgesel ihtiyaçlardan doğan nikah çeşitleri sonraları din alimleri tarafından onaylanıp üstelik desteklenince yaygınlaşması gecikmedi

Bir grup araştırmacı tarafından yapılan iddiaya göre Misyar nikahı 

Suudi Arabistan’ın Necid bölgesinde kullanılıyordu

Halk dilinde “Günlük ziyaret” anlamına gelmekteydi

Misyar aslında Arapçadaki “seyr” kelimesinin kökeninden türüyordu

Türkçe karşılığı ise seyahat etmek, seferde bulunmak anlamına geliyordu

Bu nikah çeşidi, ticaret amacıyla uzun süreli seyahate çıkan Arap tüccarlar arasında çok sık kullanıldı

Amaç, evinden uzakta seferde olan Müslümanların cinsel ihtiyaçlarının zina etmeksizin giderilmesiydi

Bu gibi durumlarda yine aynı Mut’a nikahında olduğu gibi karşılıklı erkek ile kadının antlaşması ile, şahide gerek duyulmadan, bilinen evlilik akdi dışında kalan bir nikah şekliydi

Dolayısıyla yine bir bağlanma söz konusu olmadığı için yalnızca seyahat süresince geçerli olan bu evlilikte, miras hukuku geçersizdi

Sünni mezhebine ait Müslüman ülkelerin çoğunda inançlı kişiler tarafından uygulanmaktadır

3. Misfar Nikahı
Misfar nikahı da Misyar nikahına benzer özellikler taşıyordu

Bu nikah türünde de sefere çıkan kişilerin cinsel ihtiyaçlarını gidermesi tasarlanmıştı

Ancak Misfar nikahı ile Misyar nikahı arasındaki en belirgin özellik, seyahat ya da seferde bulunulan süre idi

Misyar nikahında evinden uzun süre uzakta kalan Müslüman tüccarlar nikahın faydasını görebiliyorlardı

Fakat Misfar nikahında süre çok kısaydı yani 1 bilemedin 2 gün evinden uzakta kalanlar için söz konusuydu

Yani Misfar nikahında bir anlama göre erkek nikahlanacağı eşine misafir oluyordu

Erkek nikahlanacağı kadınla mehir karşılığı 1 veya 2 gece kaldıktan sonra yeniden evine dönüyordu ve dönüş yoluna çıktığında nikah son bulmuş oluyordu

Bu nikah türünü çoğunlukla Suudi Arabistan tüccarları, günü birlik ziyaret ettikleri Yemen’deki kadınlarla uygulamayı uygun görmüşlerdi

4. Misyaf Nikahı
Bu nikah türü de diğerlerine benzeyecek şekilde kısa süreli, dönemsel ve ülke dışında yani uzak yerlerde kıyılan nikah olma özelliklerini taşımaktaydı

Genellikle Orta Doğu’nun, Arabistan yarımadasının veya körfez ülkelerindeki Arap tüccarlarının, başka Müslüman ülkelerine (Kuzey Afrika’daki Mısır, Cezayir, Tunus ve Fas veya Uzakdoğu’daki Müslüman ülkeler; Endonezya gibi) çıktıkları tatil sırasında uyguladıkları nikah çeşididir

Kelimenin aslı “Sayf” kökünden yani Türkçe karşılığı olan “Sayfiye” kelimesinden türemiştir

Tatil süresince bedeli karşılığı kıyılan Misyaf nikahı ile tatil süresince gerçekleşen cinsel ilişki, tatil bitiminde boşanma ile sonuçlanarak tarafların ayrılması ile sonuçlanır

Bu tip nikahlar çoğunlukla zengin Arap erkekleri ile Fas, Tunus ya da Cezayir ve Mısırlı kadınların uzak diyarlarda yatlarla yolculuk yaparak veya sosyetik tatil bölgelerinde uyguladıkları nikahlardır

Nikahın bitiminde geriye kalan

Mutlu Arap erkekleri ile zengin Müslüman kadınlardır

İslami inanç sisteminde uygulanan özel evlenme türleri yalnızca Mut’a, Misyar, Misyaf ve Misfar ile sınırlı değildir. 

Bunların dışında da uygulanan ancak çok fazla gündeme gelmeyen başka nikah türleri bulunmaktadır

Bu nikahların birçoğu İslamiyet öncesi Arapları arasında yaygın olarak uygulanmaktaydı

Şimdi bunları inceleyelim;

5. Binyat et-Talak – Boşanma Niyetli Nikah
Suudi Arabistan müftülerinden ve Küresel Selefi hareketi lideri Abdülaziz bin Baz’ın verdiği fetvaya göre erkeğin kadına bilgi vermeksizin ileri bir tarihte boşanma niyetiyle kıydığı nikaha denmektedir

Kadının boşanma durumunu bilmesi ve buna uygun hareket etmesi nikahı Mut’a nikahı durumuna getireceği için kadının bilmesi gerekmemektedir

Kadının kocası tarafından boşanacağını bilmesinin ya da bilmemesinin bir önemi olmadığı için nikah geçerli kabul edilmektedir

6. Zevaç Friend – Arkadaş Nikahı
İlk kez Yemen’de Islah Partisi Genel kurul Başkanı Şeyh Abdülmecit El Zindani tarafından ortaya atılan nikah türüdür

Batı ülkelerinde yaşayan Arap gençleri arasında yaygınlaşan bu nikahta batı kültüründeki arkadaşların beraber yaşaması esası baz alınmıştır

Bu nikahta da erkek herhangi bir geçim sorumluluğu yüklenmemektedir

7. Örfi Nikah - Tamamen Gizli Nikah
Hiç kimseye duyurulmadan yapılan ve tamamen gizli tutulan bu nikaha Mısır ve Ürdün’de rastlanıyor

İşsizliğin ve fakirliğin bu tür nikahı ortaya çıkardığı düşünülüyor. 

Evlenen çiftler bir süre sonra başarısız oldukları takdirde kimsenin haberi olmadan boşanıyorlar

8. Nehariyye - Gündüz Nikahı
Hanefi, Şafi ve Hanbeli mezheplerinde görülen “Nehariyye” nikahında erkek, sadece gündüz vakti bir araya gelmek şartıyla, bir kadınla nikah kıyabiliyor

Nehariyye Arapça kökenli bir kelime ve “Gündüzcü” anlamına geliyor

9. Nikah-ı Makt – Üvey Anne Nikahı
Kocası ölen ve dul kalan kadın kocasından kalan mirasa ortak olurdu

Eğer ölen kocanın başka karısı ve o karısından oğlu varsa en büyük oğul üvey annesinin üzerine bir elbise atarak onunla evlenmek istediğini belirtmiş olurdu

Dul kadına dışardan başka talipler de varsa en çok hak sahibi üvey evlatta olduğu kabul edilirdi

Bu uygulama daha sonra genelleşmiş ve gelenek halini almıştır

Temel amaç mirasın parçalanmaması olarak kabul edilir

10. Nikah-ı Şığar – Berdel (Takas Evliliği)
İki farklı aile karşılıklı olarak kız alıp kız verdikleri türden bir evliliktir

Kız alan aile normal koşullarda mehir yani bedel ödemesi gerekmektedir

Ancak aynı zamanda kız da verdikleri için bedel verilmesi söz konusu olmaz Bedeli olmayan bu evliliğe yanlış telaffuz sonucu Berdel evliliği adı verilmiştir

Bu tür evlilikler yalnızca Arap dünyasında değil diğer tüm Müslüman ülkelerde görülmektedir

Ülkemizde de sıkça görülen erkek ve kız kardeşlerin karşı aileden erkek ve kız kardeşleri ile evlenmesi bu tür evliliklerdendir

Ancak Arap dünyasında bu evlilik yöntemi daha çok babanın kızını vererek karşı aileden kız alması ile ortaya çıkmıştır

11. Nikah-ı İstibda – Damızlık Evlilik
Kendi soyunun kalitesinden memnun olmayan koca, karısını kendisinden daha soylu, asil ve daha zeki çocuk sahibi olmak için bu konularda ünlü bir erkeğe karı olarak gönderir

Kadın gebe kaldıktan sonra yeniden evine alır ve çocuk doğana kadar kadına yanaşmaz. Evine geri gelen kadının doğuracağı çocuk artık kendi çocuğu kabul edilir

12. Grup Evliliği – Kaif Nikahı
Birden fazla erkek bir kadınla cinsel ilişkiye girerler

Kadın gebe kalır ve doğum yaparsa bir süre sonra cinsel ilişkide bulunduğu erkekleri bir araya toplar

İçlerinden kendi seçtiği birine çocuğunun adını koymasını söyler

Artık o çocuğun babası o erkek olacaktır ve buna itiraz edemez

13. Nikah-ı Bedel – Eş Değiştirme
İslamiyet öncesi uygulanan bu tür evlilikte erkekler belirli süreliğine eş değiştirirlerdi

Daha sonra yeniden eski eşler bir araya gelirlerdi

Bu süre zarfında gebe kalan kadınlar doğum yaptıklarında doğum hangi evde olduysa çocuğun babası o kabul edilirdi

14. Nikah-ı Hıdn / Muvakkat Nikah
Her iki evlilik de karşılıklı antlaşma ile süreleri sınırlandırılmış evliliklerdi

Hıdn evliliğinde bir bedel ödenirdi

Muvakkat evlilikte ise sadece sözleşme süresi vardı

Bundan dolayı her ikisi de içerik açısından Mut’a nikahına benzemektedir