Ebulfez Elçibey'in Doğum Günü Anısına

Yarın 24 Haziran Ebulfez Elçibey'in
24 Haziran 1938 tarihinde Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'nin Keleki köyünde başlayan
22 Ağustos 2000'de Ankara'da son bulan 62 yıllık hayatı boyunca acılar da çeken
 
Bu Türk Sevdalısı Kahraman

Hakkında bir derlemeye yapmaya çalıştım.
 
Tarık Başçıl  _  23 Haziran 2024

Bir gün rektör
Ebulfez Elçibey'i odasına çağırır ve aralarında şu konuşma geçer:
- Ebulfez seni çok sevdiğimi biliyorsun
- Biliyorum.
 
- Seni takip ediyorlar, biliyor musun?
- Biliyorum
- Seni cezaevine atacaklar Ebulfez
- Biliyorum.
 
- Gel, şu işlerden vazgeç
- Türkiye'yi kötüleyen bir yazı yaz
- Sonra hangi makama istersen
- Seni o makama atayacaklar.
 
- Ben Türkiye'yi kötülemem
- Makaleyi biz yazalım
- Sen altına imzanı at
- Cezaevinden kurtul.
 
- Hem de yüksek maaşlı bir makama gel.
- Fena mı olur?
 
- Ben Türkiye'yi kötüleyeceğime
- Cezaevinde taş taşırım.
 
Sonuç:
Elçibey tutuklandı
Sürgüne gönderilip taş taşıdı
Ama yolundan dönmedi
Kimseye eğilmedi.
 
 
 
Ebulfez Elçibey Neden Önemli?
1975 yılında tutuklanan Elçibey'le onu sorguya çeken
KGB görevlisi arasında şu konuşma geçti:
 
KGB görevlisi:
Komünist Parti
Devletimiz ve hükümetimiz hakkında suçlayıcı konuşmalar yapıyorsunuz
Sovyetler Birliği'ni kötülemenin sonuçlarını biliyor olmalısınız.
 
Elçibey:
SSCB sizin için vatan olabilir.
Benim vatanım
İkiye bölünmüş Azerbaycan.
Hayatımın amacı bu yarayı iyileştirmek.
Kendini Türk gören herkesle birlikte Azerbaycan'ı özgürlüğe götürmek.
 
KGB sorgusunda söyledikleri tam da hayalini özetliyordu:
Bağımsız, Özgür ve Birleşik
Yani İran'daki Azerbaycan Türklerini de çatısı altında toplayan bir Azerbaycan.
 
Elçibey'in, sorgunun ardından 1,5 yıl hapis cezasına çarptırıldığı sırada Azerbaycan Komünist Partisi'nin 1. Sekreteri Haydar Aliyev'di.
İkisinin yolları yıllar sonra yine kesişecekti.
 
1989'da Azerbaycan Halk Cephesi'ni kurdu
AHC başkanı seçildi
Elçibey liderliğinde AHC 1990 Azerbaycan SSC genel seçimlerine katıldı
45 milletvekili ile Azerbaycan SSC Yüksek Sovyet’inde temsil hakkı kazandı.
 
Ermenistan ile Azerbaycan
Yaklaşık 44 yıldır Dağlık Karabağ bölgesi üzerindeki hak iddia ediyor.
İki ülke 1994'te bir ateşkes anlaşması imzalasalar da
Sınırda çatışmalar hiç bitmedi.
 
Ermeni nüfusun yoğun olduğu Dağlık Karabağ
Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan'a verildi.
 
1980'lerin sonunda Ermenistan yanlısı güçlerce ele geçirildi.
1991'de bağımsızlığını ilan etti.
Ancak uluslararası toplum Dağlık Karabağ'ı bağımsız bir ülke olarak tanımadı.
 
Azerbaycan'ın demokratik seçimle işbaşına gelmiş ilk cumhurbaşkanı Ebulfez Elçibey (Aliyev) de
Dağlık Karabağ'ı yeniden ülkesinin topraklarına katmak istemiş ancak başarılı olamamıştı.
 
Türkiye ve Mustafa Kemal Atatürk sevdalısı Elçibey'in hayatını kaybetmesinin üzerinden tam 24 yıl geçti.
 
Pantürkist, Anti-komünist, Rusya karşıtı Elçibey
Mutluluklar da yaşadı
İhanetler de gördü
Ama ideallerinin peşinden koşmaktan hiç vazgeçmedi.
 
1957 yılında Azerbaycan Devlet Üniversitesine bağlı Doğu Bilimleri Fakültesinde Arap Filolojisini bitirdi.
O zamanlar tanıyanlar Elçibey'i "Pantürkist, anti-komünist, Rusya karşıtı" diye tanımlıyor.
 
1960'ların başında Mısır'da staj gördü
Bakü'ye dönüşünde mezun olduğu üniversitenin
Asya ve Afrika Tarihi bölümünde yüksek lisansını tamamladı, tarih hocalığı yaptı.
 
Sovyet yönetimine karşı faaliyetine 1970'lerde başladı
Öğrencileriyle "Azerbaycan'ın bağımsızlığı" konulu toplantılar yaptı.
 
Sovyetler Birliği'nde Mihail Gorbaçov'un iktidara gelmesinden sonra başlayan kısmi özgürlük değişik cumhuriyetlerde muhalif hareketlerin filizlenmesinin yolunu açmıştı.
 
Azerbaycan'da 1989 yılında Elçibey liderliğinde kurulan Halk Cephesi de onlardan biriydi.
 
Hızla güç kazanan Halk Cephesi'nin
Sovyetler'in son aylarında Bakü'de topladığı bir milyon kişi dakikalarca "Azatlık... Azatlık..." diye bağırmıştı.
 
Elçibey
O tarihlerde doğumundan itibaren kullandığı Aliyev soyadını değiştirme kararını aldı.
 
Bunun nedenini gazeteci Muammer Elveren'e
- Benim asıl adım 'Ebulfeyz Kadirkuluoğlu Aliyev
- Aliyev soyadı Rusçadan gelme olduğu için arkadaşlarım halkımızın isteğiyle “Elçibey” olarak değişmesini kararlaştırdılar diye anlatmıştı.
 
Yeni ülke kurmanın zorlukları
1991 yılının Eylül ayında yani Sovyetler Birliği'nin resmen dağılmasından
Üç ay önce Azerbaycan'da yapılan başkanlık seçimlerini yerel Komünist Parti'nin şefi Ayaz Muttalibov kazandı
Elçibey seçime katılmadı.
 
74 yıllık bir imparatorluğun dağılmasının tetiklediği depremin artçılarının Azerbaycan'ı da vurması kaçınılmazdı.
 
Muhalefetin baskısı sonucu
1992 yılının Mart ayında iktidarı bırakmak zorunda kalan Muttalibov
İki ay sonra dönmek istedi
Ama çatışmaların da yaşandığı isyan sonucu ülkeden kaçtı.
 
7 Haziran 1992 tarihinde yapılan seçimi Elçibey oyların yaklaşık yüzde 60'ını alarak kazandı.
 
KGB zindanlarından başkanlık koltuğuna uzanan macera dolu
Soluk kesici bir öyküydü bu
Bir hayalin gerçekleşmesi.
 
Hayır
Onun hayali başkanlık koltuğuna oturmak değildi
O makam hedefine ulaşmak için bir araçtı.
 
Ant içtiği güne kadar kardeşinin Bakü'deki eski bir apartmanın yedinci katında bulunan dairesinde yaşamıştı.
 
Yeni Azerbaycan'ın dış politikada üç önemli hedefi vardı:
Türkiye ile mümkün olduğu kadar yakınlaşmak
Rusya'ya mesafeli durmak
 
Güney Azerbaycan'la (İran'da Azerilerin yaşadığı bölgeler) birleşmek.
Bu yüzden Rusya ve İran'la yıldızı hiç barışmadı.
 
Baltık cumhuriyetlerinden sonra Azerbaycan topraklarından
Rus askerlerini ilk çıkaran eski Sovyet cumhuriyetiydi
Ayrıca milli para manat basıldı
Latin alfabesine geçiş başladı.
 
Karabağ Savaşı yeniden başlıyor
İçeride çözülmesi gereken düzinelerce sorun vardı
Biri hepsinden yakıcıydı: Karabağ.
 
Azerbaycan çatısı altında yer alan Karabağ'da Ermeniler
1980'lerin sonunda tek yanlı bir kararla bağımsızlık ilan etmiş
Çatışmalar sonucu bölgeyi hatta Azerbaycan topraklarının bir kısmını ele geçirmişti.
 
Elçibey'in iktidar koltuğuna oturmasından sadece birkaç gün sonra Azerbaycan ordusu Karabağ'ı yeniden almak için büyük bir saldırı başlattı.
 
Hızla ilerleyen ordu birkaç ay sonra üstünlüğü Ermeni güçlerine kaptırdı.
Bazı komutanların Elçibey'i zor duruma düşürmek için savaşmadan çekildiği iddiası yayıldı.
 
İsyan ve Aliyev'in sahneye çıkışı
Öyle ya da böyle Elçibey gerçekten zor duruma düşmüştü
Şimdi daha da büyük bir sorunla karşı karşıyaydı:
İsyan.
 
Genceli albay Suret Hüseyinov
1992 yazında başlayan Karabağ Savaşı'nda büyük başarılar elde etmiş
Kahramanlık madalyasıyla ödüllendirilmişti.
 
Ancak sonradan cephede işler tersine dönüp yenilgiler başlayınca
Elçibey Hüseyinov'u görevden almıştı.
 
Gence'den çekilen Rus askerlerinin bıraktığı silahlara el koyan
Hüseyinov emre uymadığı gibi
1993 yılı Haziran ayında silahlı isyana kalkıştı.
 
İşler sarpa sarmaya
İç savaş kapıyı çalmaya başlamıştı.
 
Elçibey arabuluculuk yapması için Nahçıvan Parlamentosu Başkanı
Haydar Aliyev'i Bakü'ye davet etse de beklediği desteği alamadı.
 
Bu sırada birlikleriyle Bakü'ye ilerlemeye başlayan Hüseyinov yöneticilere çekilmeleri için ültimatom verdi.
 
Elçibey önce istifa etmeyeceğini söyledi
Kriz ortamında bir yanda Ermeni güçleri cephede saldırıya geçmiş
Diğer yanda Azerbaycan ordusundaki bazı askerler
Hüseyinov'a karşı savaşmayacaklarını açıklamıştı.
 
Elçibey
Kimilerine göre korktuğu
Kimilerine göre de ülkenin iç savaşa sürüklenmesini önlemek için
17 Haziran 1993'te gece yarısı başkentten ayrılarak Nahçıvan'a gitti.
 
Bir zamanlar Halk Cephesi'nin liderlerinden olan İtibar Memedov'un parlamentoya sunduğu önergeyle
 
Elçibey'in başkanlığı düştü
Yetkileri iktidar boşluğunda parlamento başkanlığını üstlenen Aliyev'e devredildi.
 
28 Ağustos'taki referandumda halkın yüzde 98'ine yakını Elçibey'e karşı oy kullandı
Ardından yapılan başkanlık seçimini Aliyev kazandı.
 
Gönüllü başlayan Nahçıvan sürgünü sonradan zorunluya dönüştü
Elçibey yeni iktidar için artık tehdit oluşturmayacağına karar verilince
Başkente yaklaşık beş yıl sonra
Ancak 1998 yılında dönebildi.
 
5 yıl sonra Bakü
Bakü'nün dış semtlerinde harap bir apartman dairesi.
İçinde birkaç parça eski eşya var
İlaç kutuları oraya buraya dağılmış.
Bir duvarda ilk bağımsız Azerbaycan'ın lideri Mehmet Emin Resulzade'nin resmi asılı.
 
32. Gün kamerasının karşısındaki adam belli ki çok hasta
Her zaman zayıftı
Bu kez avurtları iyice çökmüştü.
Yine de, "Türkiye'den gelen herkesin başımın üstünde yeri var" diyordu.
 
Çekim başlamadan önce ayrıntı gibi görünen çarpıcı bir olay yaşandı.
 
Yatak odasının kapısının arkasına özenle asılmış lacivert bir takım elbiseye uzandı Elçibey.
 
Bu, maddiyata hiçbir zaman önem vermeyen Elçibey'in belki hayatı boyunca, belki de artık sahip olduğu tek takım elbiseydi
Elbisesinin göğsünde Atatürk rozeti vardı.
 
İktidar savaşı verdiği günlerde Türkiye'den destek alamamasına kırılıp kırılmadığı sorulunca
- Türkiye'ye kırgın olamam
- Beni Türkiye yolunda assalar yine de kırılmam
- Ben milletimden ve cumhuriyetinden kırılmam
- Azerbaycan da cumhuriyetimdir
- Türkiye de cumhuriyetimdir dedi.
 
 Cumhurbaşkanı olduktan ziyaret ettiği Anıtkabir'de şeref defterine
- Ey büyük Türk'ün büyük komutanı!
- Seni ziyaret etmekle
- Özüm ve bütün milletim adına şeref duydum
- Senin askerin... yazan Elçibey
 
Kansere yakalandı
22 Ağustos 2000'de hayatını kaybetti.
 
Sert bakışlı
Yumuşak kalpli
Alçak gönüllü
İnatçı
Kararlı
Mücadeleci
Yel değirmenleriyle savaşacak kadar idealist
Politikacı olamayacak kadar açık sözlü bir liderdi Elçibey.
 
Biyografisini
1938 yılında Nahçıvan'ın Keleki kasabasında doğdu.
Asıl adı, Ebulfez Kadir Güloğlu Aliyev'dir.
 
Babası aslen Güney Azerbaycan'dan olan Kadirgulu Bey ve annesi Anadolu'da doğup Keleki'ye göç etmiş Mehrinisa Hanım'dır.
 
Babası 1943 yılında II. Dünya Savaşı'na katılmış ve bir daha kendisinden haber alınamamıştır.
 
Ebulfez Elçibey lise öğrenimini Nahçıvan'da almıştır.
 
1957-1962 yılları arasında Azerbaycan Bakü Devlet Üniversitesi Şarkşinaslık Fakültesi Arap Filolojisi Bölümü'nde öğrenim görmüş
Aynı üniversitede 1965 yılında yüksek lisans yapmıştır.
 
Öğrencilik yıllarında Azerbaycan tarihini ve Azerbaycan devrim tarihini öğreten dernekler kurmuştur.
 
1963-1964 yıllarında Mısır'da tercüman olarak çalışmıştır.
 
1969 yılında Azerbaycan Bakü Devlet Üniversitesi'nde "Tolunoğulları Devleti (868-905)" konulu doktora tezini ünlü tarihçi Prof. Dr. Ziya Bünyadov'un danışmanlığında yazarak doktorasını tamamladı.
Daha sonra bu doktora tezi kitap haline getirilerek yayına sunuldu.
 
1968-1975 yılları arasında Azerbaycan Bakü Devlet Üniversitesi Asya ve Afrika Tarihi Bölümü'nde öğretim görevlisi olarak çalıştı.
 
1970'li yıllarda, eski SSCB topraklarına dahil olan Azerbaycan'ın bağımsızlığı için mücadele etmeye başladı.
1976 yılında Sovyetler'e karşı propaganda yaptığı gerekçesiyle tutuklandı. 
1,5 yıl hapis yattıktan sonra
1978'de şartlı olarak serbest bırakıldı.
 
1978'den itibaren Azerbaycan Milli İlimler Akademisi El Yazmaları Enstitüsü'nde araştırma görevlisi olarak çalışmaya başladı.
 
Daha sonra burada öğretim üyeliği ve Anabilim Dalı Başkanlığı gibi akademik görevlerde bulundu.
 
Elçibey
Aynı zamanda Bakü'ye döndükten sonra
Bütün Azerbaycan Birliği'ni kurarak çalışmalarını
Kuzey ile Güney Azerbaycan'ın birleşmesi üzerine yoğunlaştırmıştır.
 
Hayatı boyunca,
Türk dünyasının birleşmesi ve kardeşliği için mücadele etti.
Bu yönde "Bütün Azerbaycan Yolunda" isimli bir kitap çıkardı.
 
İki çocuk babası olan Ebulfez Elçibey
22 Ağustos 2000 tarihinde 62 yaşında prostat kanseri nedeniyle tedavi gördüğü Ankara'da ölmüştür.
 
Defin törenine sekiz yüz bin kişi katılmıştır.
Dönemin Azerbaycan cumhurbaşkanı Haydar Aliyev törene katılmış
Elçibey'in cenazesi önünde baş eğmiştir.
 
Haydar Aliyev'in salona giriş yaptığı zaman salondakiler onu "Elçibey!" sloganlarıyla karşılamışlardır.
 
Siyasi kariyeri
1989'da Azerbaycan Halk Cephesi'ni kurdu ve AHC başkanı seçildi.
Elçibey liderliğinde AHC 1990 Azerbaycan SSC genel seçimlerine katıldı
45 milletvekili ile Azerbaycan SSC Yüksek Sovyet’inde temsil hakkı kazandı.
 
Yüksek Sovyet'te muhalif milletvekilleri AHC liderliğinde Bağımsız Azerbaycan Demokratik Blokunu (İttifakını) kısaca DEMBLOK'u oluşturdu.
 
DEMBLOK'cular bağımsızlık için çalışmalar yürütmüş
İlk kez bağımsızlık için oylama düzenlemiş
 
Bu oylamada 47 milletvekili bağımsızlığın Leyhine oy kullanmış ve tarihe istiklalci milletvekilleri olarak geçmiştir.
 
Ayaz Mütallibov yönetimine muhalif olan AHC 15 Mayıs Darbesini gerçekleştirerek yönetimi ele aldı.
 
Geçici cumhurbaşkanı olan İsa Gamber 7 Haziran 1992 tarihinde 2. Azerbaycan cumhurbaşkanlığı seçimini düzenledi.
Seçimlerde geçerli oyların %59,4 alan Elçibey 2. Azerbaycan cumhurbaşkanı seçildi
16 Haziran 1992 günü Azerbaycan Millî Meclisi'nde düzenlenen yemin töreninde cumhurbaşkanlığı yemini etti.
 
Elçibey Birinci Karabağ Savaşı'nda yanlış adımları sebebiyle cephe komutanı Suret Hüseynov'u 1993'te görevden almıştır.
 
Fakat Rusya'nın Azerbaycan'ı terk ederken bıraktığı silahları alan Suret Hüseynov Gence'de darbe girişimini başlatmış ve tanklarını Bakü'ye yöneltmiştir.
 
Elçibey'in istifasını talep eden Suret Hüseynov Gence Darbesinin lideri olarak cumhurbaşkanıyla görüş talep ediyordu.
 
Elçibey yardım için dönemin Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Yüksek Meclis Başkanı Haydar Aliyev'i Nahçıvan'dan Bakü'ye davet etti.
 
Haydar Aliyev'in Bakü'ye gelip Elçibey'le görüşmesinin ardından Elçibey, iç savaşı önlemek sebebiyle 17 Haziran 1993'te gece yarısı başkent Bakü'den ayrılarak Nahçıvan'a gitti.
 
24 Haziran günü bir zamanlar Halk Cephesi'nin liderlerinden olan İtibar Memedov'un parlamentoya sunduğu önergeyle Elçibey'in cumhurbaşkanlığı düştü
 
Yetkileri iktidar boşluğunda parlamento başkanlığını üstlenen Haydar Aliyev'e devredildi.
 
Yönetimi ele alan Aliyev, önce Azerbaycan Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanı seçildi.
30 Haziran 1993 tarihinde Suret Hüseynov'u başbakan olarak atadı.
 
Ardından 1 Eylül 1993 tarihinde güven oylaması referandumu düzenlenmiş ve yüzde 98 oyla halkın Elçibey'i cumhurbaşkanı olarak desteklemediği açıklanmıştır.
 
3 Ekim 1993 tarihinde düzenlenen cumhurbaşkanlığı seçiminde ise Haydar Aliyev %98,8 oyla cumhurbaşkanı seçilmiştir.
 
7 Ekim 1994 tarihinde Haydar Aliyev Suret Hüseynov'u görevden aldı
Suret Hüseynov hakkında cinayet suçlaması sebebiyle hapsedilmiş, dokunulmazlığı ve Milli Kahraman Ünvanı elinden alınmıştır.
 
Tüm bunlar yaşanırken Elçibey kendisinin seçildiği zamandan 5 yıl sonrasına kadar
Yani 1997 tarihine kadar legal cumhurbaşkanı olduğunu ve alınan hiçbir kararı tanımadığını ilan etti.
 
Elçibey 4 yıl 4 aydan sonra
Ekim 1994 tarihinde Keleki'den Bakü'ye dönmüştür.
 
Elçibey hızla siyasete geri dönmüş ve seçimlere katılma kararı almıştır.
Bağımsız Azerbaycan'da düzenlenen ilk genel seçimler için partileşme süreci başladığı için Azerbaycan Halk Cephesi de partileşerek Azerbaycan Halk Cephesi Partisi'ne dönüştü.
 
Seçimlere Elçibey liderliğinde katılan parti 3 sandalye kazanarak ana muhalefet partisine dönüştü.
 
Elçibey 1998 Azerbaycan cumhurbaşkanlığı seçimine katılmayı düşünse de, muhalefetin aldığı ortak kararla seçimi boykot etmiştir.
 
2000 Azerbaycan genel seçimleri döneminde Elçibey'in sağlığının yerinde olmaması
Parti içi muhalefetin yükselmesi
Partinin "klasikler" ve "reformcular" koluna bölünmesi partide karışıklıklara sebep oldu.
 
Elçibey sağ iken hiçbir bölünmeyi desteklememiştir.
Ortak liste hazırlatan Elçibey partinin her iki kanadından seçimlere adaylar çıkarılacağını açıklamıştır.
 
22 Ağustos 2000 tarihinde Elçibey'in vefatı üzerine düzenlenen kurultayda Ali Kerimli AHCP'nin yeni genel başkanı seçilmiş
 
Elçibey'in hazırladığı ortak listeyle parti seçimlere katılarak 6 milletvekili çıkarmayı başarmıştı.